Lekszycki (Lexycki, Leksycki) Franciszek (ok. 1600–1668), malarz zakonny, bernardyn. Ur. zapewne ok. r. 1600, prawdopodobnie w Krakowie, gdzie już w w. XVI zamieszkiwała rodzina o tym nazwisku. Był samoukiem, lub też uczył się w warsztacie zakonnym. Malował obrazy religijne o dużych rozmiarach, posługując się rycinami, m. in. S. Bolswerta, P. Pontiusa, P. de Jode i L. Vorstermana z dzieł P. P. Rubensa i A. Van Dycka; korzystał także z wcześniejszej grafiki. Znane są jego projekty obrazów ołtarzowych (gwasze). Początkowo działał zapewne tylko w macierzystym klasztorze w Krakowie, później wykonywał malowidła w kościołach i klasztorach bernardynów na terenie prawie całej Polski. Przed r. 1641 powołany został do Kalwarii Zebrzydowskiej, gdzie na zlecenie Jana Zebrzydowskiego, miecznika koronnego, ozdobił malowidłami kościół Ukrzyżowania na Dróżkach (Przybicie do Krzyża, Zdjęcie z Krzyża i Złożenie do Grobu) oraz wykonał obraz św. Antoniego w kaplicy tegoż świętego przy kościele Bernardynów. W r. 1645 przebywał u księcia Dominika Zasławskiego w Dubnie, pracując dla tamtejszego klasztoru bernardynów. Z kolei malował dla bernardynów w Przeworsku (obraz św. Barbary w ołtarzu głównym i św. Antoniego Padewskiego w bocznym) i Leżajsku (obrazy Zwiastowanie, Dawid i Izajasz przy ołtarzu głównym oraz Nawrócenie św. Marii Magdaleny w ołtarzu bocznym. W l. 1659–64 L. działał w Krakowie, wykonując dla swego macierzystego klasztoru Ostatnią Wieczerzę, (w ołtarzu głównym), Upadek pod Krzyżem, Napojenie żółcią i Św. Antoniego Padewskiego. Ok. r. 1660 namalował obraz Matki Boskiej ukazującej się św. Janowi Kantemu znajdujący się w Borku (kościół na Zdzierzu) oraz, być może, Świętą Rodzinę w kościele parafialnym w Głębowicach. L-emu przypisywane są także obrazy: we Lwowie (Ukrzyżowanie w ołtarzu głównym kościoła Bernardynów), w Wilnie (malowidło św. Franciszka z kościoła Bernardynów) oraz w Lublinie (obrazy w prezbiterium katedry). W r. 1664 przebywał L. w Poznaniu (?). W r. 1667 udał się do Grodna przez Warszawę w celu wykonania obrazów dla tamtejszego kościoła Bernardynów i dla podkomorzyny Konstancji Butlerowej. Wtedy też dotarł zapewne do Wilna. Zmarł w Grodnie w r. 1668.
Za sygnaturę L-ego uchodzi misa z kropidłem, występująca z reguły na jego obrazach. Wpływ L-ego dostrzegalny jest w wielu krakowskich dziełach z 2. poł. w. XVII; przykładem malowidło przedstawiające scenę z legendy bł. Szymona z Lipnicy, pędzla Jana Gotharda Berghofa, w kościele Bernardynów w Krakowie. O oddziaływaniu malarstwa L-ego świadczą także osiemnastowieczne kopie jego prac (Lanckorona). Osobą L-ego zainteresowano się już z początkiem w. XIX. Jego nazwisko odkrył Ambroży Grabowski w „Dziejopisie Żywieckim” Andrzeja Komonieckiego i opublikował w r. 1817. Mało znane koleje życia L-ego, początkowo zabarwione legendą, spowodowały, że stał się on w w. XIX tematem nowel i obrazów (Eliasza Radzikowskiego i Antoniego Gramatyki). W oparciu o dotychczasowy stan badań i zachowane dzieła malarskie twórczość L-ego ocenić należy jako pierwszy na większą skalę i jedyny w swoim rodzaju refleks barokowej sztuki Rubensa i Van Dycka w Polsce. Własny wkład malarza dotyczył, jak się wydaje, połączenia w całość zaczerpniętych z rycin elementów; rzadko komponował samodzielnie. Koloryt L-ego, na który składają się głównie brązy i szare w odcieniu fiolety (przez dotychczasowych badaczy oceniany pejoratywnie), rozpatrywany w kategoriach manieryzmu, zarysowuje się jako indywidualna wartość dzieł L-ego. W polskim malarstwie barokowym należy L. do artystów zakonnych posługujących się sztuką jako jednym z argumentów Kościoła w dobie kontrreformacji. Obrazy L-ego znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie (obraz św. Franciszka) i Krakowie, a także w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich w Wrocławiu (gwasze).
Portret L-ego (kopia z 3. ćwierci w. XIX) w klasztorze bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej; – Enc. Kośc., (Malarstwo religijne w Polsce); Rastawiecki, Słownik malarzów, I 265–8; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, (Z. Batowski); Boniecki; Grońska M., Ochońska M., Zbiory Pawlikowskich, Katalog, W. 1960 I 120–1; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 1: Województwo krakowskie, W. 1953; – Jodkowski J., Nieznane prace J. Szrettera i O. F. L-ego, „Biul. Hist. Sztuki” T. 10: 1948 s. 62–4; Kopera, Dzieje malarstwa, II; Kościół OO. Bernardynów we Lwowie, „Tyg. Illustr.” R. 15: 1867 s. 112; Krause W., Grundriss eines Lexikons bildender Künstler und Kunsthandwerker in Oberschlesien, Oppeln 1933 s. 196,197; Kręglewska-Foksowicz E., Linette E., Powidzki J., Sławska A., Sztuka baroku w Wielkopolsce, „Biul. Hist. Sztuki” T. 20: 1958 s. 63 fig. 20; Łepkowski J., Kalwaria Zebrzydowska, Kr. 1850; tenże, O obrazach mianych za dzieła Suesa z Norymbergi zachowanych w Krakowie, w: Starożytności i pomniki Krakowa, Kr. 1847 z. 7 s. 108 przypis 3; Łuszczkiewicz W., [Uwagi o architekturze Kalwarii Zebrzydowskiej i obrazach F. L-ego], Spraw. Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1896 V s. XXV–XXVII; Ruszczycówna J., Sztuka sakralna w Polsce. Malarstwo, W. 1958; Samek J., Ambroży Grabowski odkrywca F. L-ego, „Roczn. Krak.” (w druku); Skrudlik M., Życie i dzieła malarza bernardyńskiego O. F. L-ego, Sandomierz 1916; Sołtykowicz J., O stanie Akademii Krakowskiej, Kr. 1810 przypis na s. 367–8; Tomkiewicz W., Pędzlem rozmaitym, W. 1970; tenże, Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII, Wr. 1952, Źródła do dziejów sztuki polskiej, IV; Żarnecki J., Zabytki krakowskiego kościoła OO. Bernardynów, Kr. 1938 s. 125–37, Bibl. Krak., nr 96; – Brosig A., Materiały do historii sztuki wielkopolskiej, P. 1934 s. 218; Komoniecki A., Dziejopis Żywiecki I, Wyd. S. Szczotka, Żywiec 1937 s. 158; – „Roczn. AU” 1910 s. 78; Spraw. Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1914 IX s. CCXXVIII (J. Mycielski); KUL: Wojdygowska-Iskrzycka I., Autorstwo obrazów w prezbiterium katedry lubelskiej, L. 1949, (mszp.).
Jan Samek